گزارش اختصاصی رویترز از جزئیات مذاکرات؛ تعهدات ایران از برجام فراتر می‌رود؟

به گزارش اکوایران، رئیس‌جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، با تصمیم ناگهانی خود برای آغاز فوری مذاکرات با ایران در ماه گذشته، بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل را غافلگیر کرد. به گفته هشت منبع آگاه به رویترز، اکنون موفقیت این مذاکرات به کسب امتیازهای کلیدی بستگی دارد که هدف آن جلوگیری همیشگی از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است.

چرخش به‌سوی مذاکرات با ایران در ماه آوریل برای نتانیاهو شوکه‌کننده بود. او به واشنگتن سفر کرده بود تا حمایت ترامپ را برای حملات نظامی به تأسیسات هسته‌ای ایران جلب کند، اما به گفته چهار منبع آگاه، کمتر از ۲۴ ساعت پیش از یک نشست خبری مشترک در کاخ سفید، مطلع شد که مذاکرات آمریکا با ایران ظرف چند روز آینده آغاز خواهد شد.

به نوشته این خبرگزاری، به گفته یک مقام ارشد امنیتی ایران، تهران همچنان به شدت نگران است که نتانیاهو - چه توافقی حاصل شود چه نه - ممکن است دست به حمله نظامی بزند.

با این حال، تنها در سه هفته، آمریکا و ایران سه دور مذاکره برگزار کرده‌اند که هدف آن‌ها جلوگیری از برنامه هسته‌ای تهران در ازای کاهش تحریم‌ها بوده است. انتظار می‌رود دور چهارم این مذاکرات به‌زودی در رم برگزار شود.

خبرگزاری رویترز با مقام‌ها و دیپلمات‌هایی از تمام طرف‌های مذاکره گفت‌وگو کرده که جزئیاتی منتشرنشده از مباحثات را به اشتراک گذاشتند. همه آن‌ها برای صحبت درباره این گفت‌وگوهای حساس، خواستار ناشناس ماندن شدند.

به گفته هشت منبع آگاه، چارچوب اولیه‌ای که اکنون در دست بررسی است، بخش‌های اصلی «برجام» سال ۲۰۱۵ را حفظ می‌کند، توافقی که ترامپ در سال ۲۰۱۸ و در جریان نخستین دوره ریاست‌جمهوری‌اش از آن خارج شد.

به گفته تمامی منابع آگاه، توافق احتمالی ممکن است از نظر ظاهری تفاوت بنیادینی با توافق پیشین نداشته باشد - توافقی که ترامپ آن را «بدترین توافق تاریخ» خوانده بود - اما این توافق جدید دوره زمانی را به ۲۵ سال افزایش می‌دهد، نظارت‌ها را سخت‌گیرانه‌تر می‌کند و بندهای موسوم به «غروب» را گسترش می‌دهد؛ بندهایی که برخی جنبه‌های برنامه هسته‌ای ایران را متوقف می‌کنند، اما به‌طور کامل آن‌ها را از میان نمی‌برند.

به گفته این منابع، بر اساس مفاد در حال مذاکره، ایران ذخایر اورانیوم خود و نوع سانتریفیوژهایی که استفاده می‌کند را محدود خواهد کرد، و ذخایر اورانیوم ۶۰ درصدی خود را تحت نظارت بی‌سابقه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رقیق، صادر یا مهر و موم خواهد کرد. در مقابل، ایران از کاهش قابل توجه تحریم‌ها برخوردار خواهد شد.

وزارت خارجه آمریکا، وزارت خارجه ایران و دفتر نخست‌وزیری نتانیاهو به درخواست‌های رویترز برای اظهار نظر پاسخ ندادند.

دنیس راس، مذاکره‌کننده پیشین در دولت‌های جمهوری‌خواه و دموکرات، گفته هر توافق جدیدی باید فراتر از برجام برود و تغییراتی دائمی و ساختاری در توانمندی‌های هسته‌ای ایران ایجاد کند، به‌گونه‌ای که زیرساخت هسته‌ای این کشور به‌قدری کوچک شود که ساخت بمب دیگر گزینه‌ای عملی نباشد.

او به رویترز گفت: «هر چیزی کمتر از این، تهدید آستانه‌ای [دستیابی به سلاح] را حفظ خواهد کرد.»

خطوط قرمز

با این حال، خطوط قرمز متعددی در حال شکل‌گیری هستند که مذاکره‌کنندگان باید آن‌ها را دور بزنند تا به توافق برسند و از اقدام نظامی در آینده جلوگیری شود.

مهم‌ترین موضوع، ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم توسط ایران است؛ چیزی که واشنگتن و اسرائیل می‌گویند باید به‌طور کامل متوقف شود، به‌گونه‌ای که ایران برای تأمین سوخت نیروگاه بوشهر - تنها نیروگاه هسته‌ای فعال این کشور در ساحل خلیج فارس - به واردات اورانیوم وابسته شود.

نتانیاهو خواستار «غنی‌سازی صفر» و توافقی مشابه مدل لیبی است که زیرساخت هسته‌ای ایران را به‌طور کامل برچیند.

ایران می‌گوید حق غنی‌سازی قابل مذاکره نیست. با این حال، سه مقام ایرانی گفته‌اند که حجم ذخایر اورانیوم، خروج این ذخایر از کشور، و تعداد سانتریفیوژها در حال بررسی است.

بر پایه پیشنهادهایی که در دورهای مذاکرات در آوریل مطرح شده، ایران غنی‌سازی را به ۳.۶۷ درصد محدود می‌کند - همان سطحی که در برجام تعیین شده بود. این موضوع را همه منابع، از جمله سه مقام ایرانی تأیید کرده‌اند. به گفته منابع ایرانی، تهران همچنین آمادگی دارد که سطح دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سایت‌های هسته‌ای خود را افزایش دهد.

این پیشنهادها به دنبال برچیدن کامل زیرساخت هسته‌ای ایران - آن‌گونه که اسرائیل و برخی مقام‌های آمریکایی خواهان آن هستند - نیستند، بلکه هدفشان تثبیت محدودیت‌های دائمی بر غنی‌سازی اورانیوم است تا از هرگونه «گریز» احتمالی جلوگیری شود.

نماینده ویژه آمریکا در امور خاورمیانه، استیو ویتکوف، هفته گذشته در اظهاراتی به نظر می‌رسید این موضع را پذیرفته، اما بعدها گفت ایران باید «غنی‌سازی را متوقف و حذف کند».

الکس وطن‌خواه، عضو ارشد و مدیر بنیان‌گذار برنامه ایران در اندیشکده مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن، می‌گوید یکی از راه‌های خروج از بن‌بست می‌تواند این باشد که ایران با وقفه‌های طولانی‌مدت در برنامه غنی‌سازی، از طریق تمدید بندهای غروب (sunset clauses)، موافقت کند.

وطن‌خواه گفت: «ایرانی‌ها، اگر باهوش باشند، باید با بندهای غروب بسیار طولانی‌تر برای آینده موافقت کنند.» او تأکید کرد که برای موفقیت مذاکرات، هر طرف باید بتواند این توافق را به‌عنوان یک پیروزی برای خود جلوه دهد.

یکی دیگر از مصالحه‌های احتمالی، به گفته یکی از منابع ایرانی - یک مقام ارشد امنیتی - می‌تواند این باشد که ایران مقدار کمی غنی‌سازی با حدود ۵ هزار سانتریفیوژ را حفظ کند، در حالی که بقیه اورانیوم غنی‌شده مورد نیاز را وارد کند، احتمالاً از روسیه.

سه مقام ایرانی گفتند که در ازای محدودسازی غنی‌سازی، تهران خواهان تضمین‌هایی «محکم و غیرقابل برگشت» شده که مانع از آن شود که ترامپ دوباره توافق هسته‌ای را لغو کند.

به گفته این سه منبع، یکی از خطوط قرمز تعیین‌شده از سوی رهبر ایران، کاهش مقدار اورانیوم غنی‌شده ذخیره‌شده در کشور به زیر سطح توافق‌شده در برجام ۲۰۱۵ است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در دسامبر اعلام کرد که ایران توانسته میزان اورانیوم غنی‌شده تا خلوص ۶۰ درصد را به‌طور «قابل توجهی» افزایش دهد.

بر اساس برجام، ایران فقط می‌توانست اورانیوم غنی‌شده با سانتریفیوژهای نسل اول IR-1 را ذخیره کند، اما اکنون ایران از مدل‌های بسیار پیشرفته‌تری استفاده می‌کند که طبق توافق ۲۰۱۵ ممنوع بودند.

یک منبع ارشد منطقه‌ای نزدیک به تهران گفت: «بحث فعلی بر سر ذخایر اورانیوم ایران، درباره این است که آیا ایران بخشی از آن را - به صورت رقیق‌شده - در داخل کشور نگه می‌دارد و بخش دیگری را به خارج، احتمالاً به روسیه، صادر می‌کند.»

به گفته این منبع، ایران حتی ایده فروش اورانیوم غنی‌شده به ایالات متحده را نیز مطرح کرده است.

ایران در حال حاضر حدود ۱۵ هزار سانتریفیوژ دارد، در حالی که بر اساس برجام فقط امکان استفاده از حدود ۶ هزار سانتریفیوژ را داشت.

یک مقام ارشد ایرانی گفت: «در اصل، مذاکرات در حال تبدیل شدن به نوعی «برجام ۲» است، با برخی اضافات که به ترامپ اجازه می‌دهد آن را یک پیروزی معرفی کند، در حالی که ایران همچنان حق غنی‌سازی خود را حفظ می‌کند.»

برنامه موشکی

یکی دیگر از نقاط اختلاف، ظرفیت تولید موشک‌های بالستیک ایران است. واشنگتن و اسرائیل خواهان توقف ساخت موشک توسط ایران هستند. اما ایران در پاسخ می‌گوید که این بخشی از حق دفاع از خود است. یکی از مقام‌های ایرانی پیش‌تر به رویترز گفته بود که ایران از الزامات توافق ۲۰۱۵ فراتر نخواهد رفت، و تنها در قالب «یک حسن نیت» از ساخت موشک‌هایی که قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای دارند خودداری می‌کند.

به گفته یکی از مقام‌های امنیتی منطقه‌ای، واشنگتن تلاش می‌کند برنامه موشکی بالستیک ایران را در مذاکرات بگنجاند، اما تهران «همچنان هرگونه گفت‌وگو در این‌باره را رد می‌کند. مشکل اینجاست که بدون پرداختن به موضوع موشک‌ها، ترامپ نمی‌تواند ادعا کند که توافق جدید فراتر از برجام است.»

دنیس راس، مذاکره‌کننده پیشین، به یک تناقض کلیدی اشاره می‌کند: ترامپ به این دلیل از برجام خارج شد که آن را بیش از حد ضعیف می‌دانست، اما اکنون با واقعیتی روبه‌روست که در آن تهران در آستانه دستیابی به توانمندی تسلیحات هسته‌ای قرار دارد.

او گفت: «پذیرش توافقی که مشابه یا حتی نرم‌تر از نسخه اصلی باشد، از نظر سیاسی قابل دفاع نیست.» راس پیشنهاد می‌دهد که توافق جدید باید تعداد سانتریفیوژها را از ۲۰ هزار به ۱۰۰۰ کاهش دهد، تمامی ذخایر اورانیوم غنی‌شده را از کشور خارج کند، و بازرسی‌هایی شدید با ضمانت اجرایی را اعمال کند.

خطر حمله نظامی

الکس وطن.خواه، تحلیل‌گر، وضعیت کنونی ایران را به تصمیم آیت‌الله خمینی در سال ۱۹۸۸ برای پذیرش آتش‌بس با عراق تشبیه می‌کند - لحظه‌ای که خود او آن را به «نوشیدن جام زهر» تشبیه کرده بود.

وطنخواه می‌گوید: «مسئله درباره بقاست، نه تسلیم شدن.»

دیپلمات‌ها می‌گویند نتانیاهو اکنون فرصت نادری را می‌بیند: کارزارهای نظامی سال گذشته، به پدافند هوایی ایران آسیب زده و زرادخانه موشکی حزب‌الله – یک بازوی بازدارندگی تهران - را تضعیف کرده‌اند.

یکی از مقام‌های منطقه‌ای گفت: «این یک فرصت تاریخی برای اسرائیل است تا به سایت‌های هسته‌ای ایران حمله کند.» او افزود ایالات متحده با چنین حمله‌ای مخالف است، به دلایلی متعدد، که در رأس آن نگرانی کشورهای عربی حوزه خلیج فارس قرار دارد، کشورهایی که واشنگتن به دلیل پیوندهای راهبردی و اقتصادی عمیقش در منطقه، نمی‌تواند نادیده‌شان بگیرد.

او گفت: «با این حال، آمریکا باید محاسبات امنیتی اسرائیل را نیز در نظر بگیرد. بنابراین، گرچه ممکن است مستقیماً در حمله شرکت نکند، اما می‌تواند پشتیبانی غیرمستقیم ارائه دهد. این عملیات برای اسرائیل دشوار خواهد بود - اما غیرممکن نیست.»

ارتش آمریکا در هفته‌های اخیر نیرو و تجهیزات خود را در خاورمیانه افزایش داده است. پنتاگون شش بمب‌افکن B-2 را به جزیره دیه‌گو گارسیا در اقیانوس هند اعزام کرده - جایی که پیش‌تر برای عملیات‌های نظامی در خاورمیانه استفاده شده بود.

علاوه بر این، آمریکا هم‌اکنون دو ناو هواپیمابر در منطقه دارد و سامانه‌های دفاع هوایی را نیز از آسیا به منطقه منتقل کرده است.

آلن آیر، دیپلمات پیشین آمریکایی و کارشناس خاورمیانه هشدار داد که یک حمله ممکن است برنامه هسته‌ای ایران را کند کند، اما آن را از بین نخواهد برد. او گفت: «شما نمی‌توانید دانش را بمباران کنید. دانش باقی مانده؛ ایران بر غنی‌سازی اورانیوم مسلط شده است.»