به گزارش اکوایران، طبق یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس آلودگی هوا به‌عنوان یکی از چالش‌های مزمن زیست‌محیطی ایران، سال‌هاست که با پیامدهای متعددی در حوزه سلامت، اقتصاد، محیط زیست و ساختار اجتماعی کشور همراه شده است. با افزایش تمرکز آلاینده‌های ذرات معلق، به‌ویژه PM2.5، در کلان‌شهرها و مناطق صنعتی، ایران در زمره کشورهایی قرار گرفته که به‌صورت مداوم با سطوح بالای آلودگی و پیامدهای سنگین ناشی از آن مواجه است.

در سال ۱۴۰۲، طبق ارزیابی وزارت بهداشت، در ۵۷ شهر با جمعیتی حدود ۴۸ میلیون نفر، بیش از ۳۰ هزار مرگ زودرس منتسب به آلودگی هوا ثبت شده است. این عدد در مقایسه با سال ۱۴۰۱ که با جمعیت حدود ۳۹ میلیون نفر، ۲۶,۳۰۷ مرگ منتسب به آلودگی ثبت شده بود، نشان‌دهنده روند نگران‌کننده‌ای است. در برخی برآوردهای جامع‌تر، این رقم برای کل کشور به بیش از ۴۹ هزار مرگ در سال می‌رسد. به‌طور میانگین، در شهرهای مورد بررسی، ۶۴ مرگ در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت ناشی از مواجهه با PM2.5 گزارش شده است که در تهران این نرخ به ۷۰ نفر و در زابل، به‌عنوان آلوده‌ترین شهر، به ۱۴۱ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر افزایش یافته است.

نمودار_خسارت_سلامتی_ناشی_از_مواجهه

بار مالی پنهان بحران سلامت

طبق یافته‌های مرکز پژوهش‌های مجلس ایران، پیامدهای اقتصادی آلودگی هوا نیز در ابعاد گسترده‌ای قابل توجه است. برآوردها نشان می‌دهند که تنها خسارات ناشی از مرگ‌ومیر منتسب به ذرات معلق PM2.5، حدود ۱۲ میلیارد دلار در سال بوده است. در ارزیابی‌های جامع‌تر که هزینه‌های بیماری و کاهش کیفیت زندگی نیز لحاظ شده‌اند، بانک جهانی میزان خسارات سلامت ناشی از آلودگی هوا در ایران را بیش از ۲۳ میلیارد دلار برآورد کرده که معادل ۵ درصد تولید ناخالص داخلی کشور است. این میزان بالاتر از میانگین مناطق آمریکای شمالی (۱.۷ درصد) و اروپا و آسیای مرکزی (۴.۶ درصد) است و جایگاه ایران را به‌عنوان یکی از کشورهایی با بار اقتصادی بالا از آلودگی هوا تثبیت می‌کند.

تأثیرات آلودگی هوا بر بهره‌وری نیروی کار نیز قابل چشم‌پوشی نیست. مواجهه روزانه با سطوح بالای آلودگی موجب خستگی، اختلال در تمرکز، بروز سردرد و کاهش توان ذهنی می‌شود. در شهرهایی که آلودگی شدیدتر است، این کاهش بهره‌وری به‌طور مستقیم بر عملکرد اقتصادی بنگاه‌ها و ادارات اثرگذار است. افزون بر آن، اختلالات ناشی از تعطیلی مدارس و ادارات در روزهای آلوده، توقف پروژه‌های عمرانی، اعمال محدودیت‌های ترافیکی و مشکلات لجستیکی، عملکرد سیستم‌های شهری و اقتصادی را نیز با اختلال مواجه می‌سازد.

نقشه نابرابر آلودگی در شهرهای ایران

آمارهای مربوط به کیفیت هوا نیز نشان‌دهنده ابعاد گسترده این بحران هستند. در سال ۱۴۰۲، میانگین سالیانه غلظت PM2.5 در شهرهای مورد بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس برابر با ۳۰.۲۸ میکروگرم بر مترمکعب با انحراف معیار ۲۸.۵۳ میکروگرم بود. این میزان بیش از شش برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت (۵ میکروگرم بر مترمکعب) و بیش از ۲.۵ برابر استاندارد ملی ایران (۱۲ میکروگرم بر مترمکعب) است. شهر زابل با میانگین سالیانه ۱۶۸ میکروگرم در مترمکعب، بالاترین سطح آلودگی را داشته که بیش از ۳۳ برابر مقدار توصیه‌شده سازمان جهانی بهداشت است. در مقابل، سنندج با ۹.۱۳ میکروگرم پایین‌ترین میانگین را به خود اختصاص داده است. در تهران، تنها ۱۲ روز از سال، سطح آلاینده PM2.5 کمتر از آستانه توصیه‌شده جهانی بود و در ۳۵۳ روز باقی‌مانده، غلظت آن از حد مجاز فراتر رفت. در سطح ملی نیز تنها حدود ۲۴.۶ درصد از روزهای سال، شرایط نسبتا پاکی داشته‌اند. شهرهای سنندج، شاهرود و ارومیه بیشترین تعداد روزهای پاک را تجربه کردند.

روند تغییرات بلندمدت در تهران حاکی از آن است که پس از دوره‌ای از کاهش غلظت PM2.5 در سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۴، مجدداً افزایش‌هایی در سال‌های بعد مشاهده شده است. در سال ۱۴۰۲، غلظت این آلاینده در تهران بیش از شش برابر سطح توصیه‌شده جهانی و بیش از ۲.۶ برابر استاندارد ملی کشور بوده است. این نوسانات بیانگر ناکارآمدی سیاست‌های مقطعی و نیاز به اصلاحات ساختاری در مدیریت منابع آلاینده‌ها است.

از منظر انسانی، آلودگی هوا نه‌تنها با بیماری‌های حاد و مزمن مرتبط است، بلکه بر توسعه سرمایه انسانی نیز اثر منفی دارد. کاهش توان یادگیری در کودکان، افزایش ابتلا به بیماری‌های تنفسی مزمن، اختلالات شناختی و افزایش غیبت‌های تحصیلی و شغلی از جمله آثار بلندمدت این بحران زیست‌محیطی است.

برای مواجهه با این بحران، سیاست‌گذاران نیازمند مستندسازی و کمّی‌سازی دقیق‌تری از پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی هستند. پیشنهادهایی چون گسترش دامنه جمعیتی مطالعات خسارت، به‌روزرسانی ارزش آماری زندگی، لحاظ هزینه‌های بیماری در کنار مرگ‌ومیر و تحلیل جامع پیامدهای پنهان آلودگی باید در دستور کار سیاست‌گذاری قرار گیرد. بدون درک صحیح از هزینه‌های واقعی آلودگی، امکان اتخاذ تصمیمات کارآمد و بودجه‌ریزی هدفمند برای اقدامات کنترلی وجود نخواهد داشت.

در مجموع، آلودگی هوا در ایران نه‌تنها چالشی برای سلامت عمومی، بلکه تهدیدی جدی برای توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی کشور است و مقابله با آن نیازمند عزم ملی، سیاست‌گذاری علمی و اجرای شفاف و قاطع است.