ستاره‌ای در آسمان چاووش: پرویز مشکاتیان و نغمه‌های ماندگارش

در بیست‌و‌چهارمین روز از اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۳۴، در نیشابور، فرزندی زاده شد که نامش بعدها چون نغمه‌ای جاودان در تاروپود موسیقی ایرانی طنین‌انداز گردید؛ پرویز مشکاتیان.

مشکاتیان نوازنده‌ای و آهنگسازی خلاق و پژوهشگری بود که با ساز خودش، سنتور، روحی تازه به کالبد موسیقی سنتی ایران دمید.

او از همان کودکی نزد پدرش، حسن مشکاتیان، که خود استادی نام‌آشنا در سنتور، سه‌تار و ویولن بود، با موسیقی هم‌نفس شد. از شش‌سالگی، نغمه‌های موسیقی ایرانی در جانش ریشه دواند و در هشت‌سالگی نخستین کنسرت خود را به صحنه برد. این آغاز راهی بود که او را به اوج موسیقی ایرانی رساند.

مشکاتیان که بعدها به رادیو راه یافت، در سال ۱۳۵۷ در اعتراض به سرکوب مردم در واقعه ۱۷ شهریور، همراه با گروهی از هنرمندان از رادیو استعفا داد و راهی دیگر در پیش گرفت، راهی که به خلق آثاری ماندگار انجامید.

مشکاتیان و نسل طلایی موسیقی ایران

مشکاتیان با بزرگانی چون محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، محمدرضا لطفی -اعضای گروه چاووش- و دیگر اساتید نام‌آشنای موسیقی ایرانی هم‌نوا شد. همکاری او با شجریان در دهه شصت، گنجینه‌ای از شاهکارهای موسیقی سنتی ایرانی را آفرید که آلبوم‌هایی چون بیداد، نوا، دستان، آستان جانان و سِرّ عشق از آن جمله‌اند.

این آثار که با آواز شجریان و نوای سنتور مشکاتیان درآمیخته بود، همچون آینه‌ای زلال، زیبایی و هنر موسیقی ایرانی را به جهانیان نشان داد. او همچنین با حسین علیزاده در کنسرت‌هایی چون کنسرت دانشگاه تهران در سال ۱۳۵۵، که مشکاتیان در آن تنها ۲۱ سال داشت، آثاری بدیع خلق کرد.

این همکاری‌ها، که در گروه‌های عارف و شیدا نیز ادامه یافت، به خلق آثاری چون دود عود، گنبد مینا، جان عشاق و قاصدک انجامید که هر یک از آن‌ها پس از گذشت سال‌ها، همچنان گوش‌نواز و شنیدنی هستند.

مشکاتیان که به پدر سنتور ایران نیز مشهور است، نه‌تنها نوازنده‌ای چیره‌دست بود، بلکه آهنگسازی بود که با خلق تصنیف‌هایی چون وطن من با صدای ایرج بسطامی و شعر ملک‌الشعرای بهار، عشق به میهن را در دل‌ها زنده کرد. او همچنین با نوازندگان و خوانندگان دیگر، از جمله شهرام ناظری، آثاری به‌یادماندنی آفرید که در حافظه جمعی ایرانیان جاودانه شده است.

ویژگی‌های هنری و جایگاه مشکاتیان

مشکاتیان را می‌توان معمار نغمه‌های عاشقانه و میهنی دانست. سنتور او نه‌تنها سازی برای نواختن بود، بلکه زبانی بود برای روایت غم‌ها، شادی‌ها و آرمان‌های یک ملت. او با تسلط بر ردیف موسیقی ایرانی و خلاقیت در آهنگسازی، آثاری آفرید که هم ریشه در سنت داشت و هم نگاهی نو به آینده. آثارش، از بیداد که فریاد دردمندان بود تا دستان که روایتگر عشق و عرفان، همگی نشان از هنر و ذهن خلاق او دارند.

او همچنین به‌عنوان استاد دانشگاه و پژوهشگر، به تربیت شاگردان و حفظ میراث موسیقی ایرانی پرداخت.

فراز و فرودهای موسیقی پس از انقلاب از منظر مشکاتیان

پرویز مشکایان در اوایل دهه ۷۰ خورشیدی درباره روند موسیقی ایران پس از انقلاب گفت: «موسیقی بعد از انقلاب چند تموج داشته. سال‌های اول انقلاب، مورد قهر قرار گرفته بود. سازها را شکستند، یک مقدار بی مهری کردند... بعد یک دوره ایستا را طی کرد و بعد که این موج‌ها خوابید باید بگویم که توجه به موسیقی به حد مطلوب در آمد. از آن جا که هیچ وقت با یک نگاه معقول و مطلوب به موسیقی نگاه نشده، حرکت آن قائم به ذات شده است.»

«به هر حال نتیجه آن سال‌های فترت این شده که توجه به همه ارکان موسیقی بیشتر شده است ... هنرستان‌ها داوطلب بسیار پیدا کرده و کلاس‌های خصوصی هم همینطور. تا آن جا که شاگردان بی ساز می‌مانند!...یکی از عوامل شدت یافتن این علاقه، همان رفتارهای نفی کننده سال‌های اول انقلاب است. بعد همچون بچه‌ها هیچ امکان تفریحی ندارند، بهتر می‌دانند که در خانه بنشینند و سازی بزنند.»

«از سوی دیگر چون هیچ وقت نوازنده‌های مطلوب خود را در رادیو تلویزیون پیدا نمی‌کنند، مجبور می‌شوند، بروند در گوشه خانه‌ای نوار آن‌ها را گوش کنند و طبعا آن‌ها را با دقت بیشتری گوش می‌کنند... »

درگذشت مشکاتیان

پرویز مشکاتیان در ۳۰ شهریور ۱۳۸۸، در سن ۵۴ سالگی، بر اثر ایست قلبی در تهران دیده از جهان فروبست. مرگ او موجی از اندوه در میان هنرمندان و مردم برانگیخت.

محمدرضا شجریان نیز شعری از نیما یوشیج را در سوگ مشکاتیان منتشر کرد و نوشت:

رفت و دیگر نه بر قفاش نگاه دلی از ما ولی خراب ببرد

خبر درگذشت پرویز مشکاتیان را در بهت و اندوهی سخت شنیدم. هنوز باور ندارم که ما را تنها گذاشته است. پرویز مشکاتیان برای روزگار ما نغمه‌های بسیار پرداخت و یاد آن سال‌ها را با هنر خود در حافظهٔ ما ثبت کرد. موسیقی او در فراز و نشیب روزگار همراه ما بود، با محنت ما گریست، با شادی‌های ما شادی و با شور و امید ما همدلی کرد.

محمدرضا شفیعی‌کدکنی نیز در غم درگذشت مشکاتیان چنین سرود:

ای دوست وقت خفتن و خاموشی‌ات نبود وز این دیار دور فراموشی‌ات نبود
تو روشنا سرود وطن بودی و چو آب با خاک تیره‌روز هم آغوشی‌ات نبود
میخانه‌ها ز نعره تو مست می‌شدند رندی حریف مستی و می‌نوشی‌ات نبود
دود چراغ موشی دزدان ترا چنین مدهوش کرد و موسم خاموشی‌ات نبود
سهراب اضطراب وطن بودی و کسی زینان به فکر داروی بیهوشی‌ات نبود
در پرده ماند نغمه آزادی وطن کاندیشه جز به رفتن و چاوشی‌ات نبود
در چنگ تو سرود رهایی نهفته ماند زین نغمه هیچ‌گاه فراموشی‌ات نبود
ای سوگوار صبح نشابور سرمه‌گون عصری چنین سزای سیه‌پوشی‌ات نبود

در دوازدهمین سالگرد درگذشتش نیز صفحه خانه شجریان در پستی نوشت: «یادش جاوید» و از او به‌عنوان «خالق نغمه‌های جاودانه» یاد کرد.